حرم امام رضا (ع)، موزه ای با شکوه از معماری پس از اسلام ایران

این مجموعه در شهر زیبای مشهد که در سال۱۳۹۲ خورشیدی ۷۰ هکتار مساحت داشته و دارای ۲۶ رواق (بنای سرپوشیده) و ۹ صحن (فضای باز) و ۶ مدخل ورودی به نام بست است.

موقعیت حرم روی نقشه

عکس هوایی حرم امام رضا

علی بن موسی‌الرضا در ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ قمری در مدینه متولد و در سن ۵۵ سالگی به دست مأمون عباسی کشته شد. در ادب فارسی روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار است و دربرگیرنده پیکر علی بن موسی‌الرضا را روضه منوره می‌خوانند. این مکان شامل فضایی مربع شکل است که مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ متر مربع بوده که از این فضا ۱۷٫۱۵ متر مربع آن مساحت ضریح می‌باشد. روضه منوره از طریق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط می‌شود.

حرم امام رضا – مشهد

تاریخچه ساخت حرم امام رضا 

بنای حرم در طول تاریخ و به‌ تدریج ساخته شد و گسترش یافت. در به‌ وجود آمدن فضای کنونی حرم، مردان و زنانی بلندهمت، در هر دوره‌ای از تاریخ ایران زمین، نقشی داشته‌اند که نام خود را تا ابد زیر نام حضرت رضا (علیه السلام) جاودانه کرده‌اند. هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا (علیه السلام) دارد. تاریخ موجود در کتیبه‌‌های حرم، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می‌دهد. با شهادت امام رضا (ع) در سال ۲۰۳ هجری قمری پیکر پاک آن حضرت را در کنار قبر هارون‌الرشید که به بقعه هارونی مشهور بود، به خاک سپردند. این عمارت در میان خانه باغ بزرگ و مصفایی قرار داشت که محل حکمرانی مالک آن “حمید بن قحطبه طایی” والی توس بود.

تاریخچه حرم امام رضا – مشهد

سامانیان؛ اولین آبادگران

به روایت تاریخ، بوبکر شهمرد، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، شهادت‌گاه علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، امام هشتم شیعیان را آباد کرد. به گفته ابن بابویه، محمدبن عبدالرزاق طوسی و امیر محمدیه، از امرای عهد سامانی، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام (علیه السلام) کمال ارادت و توجه را داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند. در اوایل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضدالدوله دیلمی، مرقد منور امام (علیه السلام) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد. غزنویان؛ یادگاران مسجد بالاسر یمین‌الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و رشید در آن دوران است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد کرد. علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد. مسجد بالاسر یادگار دوره غزنویان است.

سامانیان اولین آبادگران حرم امام رضا – مشهد

نقاره خانه

از جمله اماکن مهم و تاریخی حرم مطهر نقاره‌خانه است که اکنون روی ایوان شرقی صحن انقلاب قرار دارد. بنابر شواهد تاریخی، نقاره‌زنی در آستان قدس از دوره غزنویان مرسوم گردیده و در قرون پس از آن ادامه یافته است. بنا به رسم قدیم در طول سال به استثنای محرم و صفر، در هر شبانه روز، دو نوبت دقایقی قبل از طلوع و غروب آفتاب و ولایت ائمه اطهار (ع) به استثنای شهادت‌ها، نقاره با طنین خاصی نواخته می‌شود. افزون بر این، هنگامى که حادثه خاصى رخ دهد که مردم شادمان گردند و جشنى همگانى پدید آید، نقاره نوازان بر فراز نقاره‌خانه مى روند و بر طبل‌ها مى‌کوبند و در شیپورها مى‌دمند. هر گاه در آستان امام هشتم (ع) بیمارى شفا یابد و به خیل شفایافتگان آستان حضرتش افزوده شود، به منظور اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى ، نقاره‌ها را به صدا درمى‌آورند. نقاره‌زنان هفت نفر هستند که سه نفرشان بر طبل مى‌کوبند و چهار نفر در شیپور مى‌دمند.

نقاره خانه حرم امام رضا – مشهد

سلجوقیان؛ اولین گنبد

در دوره سلجوقی اولین گنبد روی بقعه ساخته شد که بزرگ و درخشان بوده و بر فراز حرم امام رضا (ع) قرار دارد و بزرگترین نماد شاخص و مظهر مشهد مقدس به شمار می‌رود. ارتفاع آن از کف تا بالای گنبد ۲۰/۳۱ متر است. کتیبه بزرگی به صورت یک نوار، گنبد را دور می‌زند. این کتیبه به خط «علیرضا عباسی» است. گفته شده است که نخستین گنبد به دستور سلطان سنجر، سلطان سلجوقی و به اهتمام وزیرش “شرف‌الدین قمی” بر فراز مضجع شریف بنیان گردید. در عهد صفویه ابتدا شاه طهماسب (۹۳۰ تا ۹۸۴ق) گنبد را مطلا کرد و سپس شاه عباس اول (۹۹۶ تا ۱۰۳۸ق) ساقه‌ی گنبد را با خشت‌های طلا پوشاند.

اولین گنبد حرم امام رضا – مشهد

خوارزمشاهیان؛ دوران کاشی‌‌های سنجری

در دوره خوارزمشاهیان، کاشی‌کاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت. در اوایل قرن هفتم ه.ق بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشی‌‌های ممتاز معروف به کاشی سنجری تزیین شد. اکنون این کاشی‌‌ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (۶۱۲) در حرم موجود است. به‌ علاوه در این دوره، اطراف در پیش روی مبارک، در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، با کتیبه‌ای از کاشی چینی مانند ممتاز تزیین شد. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (علیه السلام) تا حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) مکتوب شده ‌است.

دوران کاشی های سنجری حرم امام رضا – مشهد

تیموریان؛ مسجد گوهرشاد و مدرسه دو در

عهد تیموری، دوران پربار و باشکوهی از نظر معماری حرم به‌ شمار می‌رود. گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی، بانی معروف مسجد گوهرشاد، در این دوره زندگی می‌کرد. از آثار مهم این دوره، بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دارالحفاظ و دارالسیاده است. مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بود و اکنون جزء رواق دارالولایه است هم به این دوره مربوط می‌شود. همه این بناها مربوط به دوران حکومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است. از آثار دیگر عهد تیموری، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری، بین سال‌‌های ۸۷۵- ۸۸۵ هـ.ق ساخته شد.

مسجد گوهرشاد حرم امام رضا – مشهد

شاید کم سن و سال‌‌ها فلکه قدیم حضرت را زیاد به خاطر نیاورند، زمانی که حریم حرم خیلی کمتر از الآن بود و دور تا دور فلکه حضرت را حجره‌‌های کوچک بازاری‌‌ها فرا گرفته بود. اما مشهدی‌‌های باسابقه و قدیمی حتماً آن سال‌‌ها را به یاد می‌آورند. آن‌‌ها وقتی خاطرات سی سال پیش‌شان را با الآن مقایسه می‌کنند، می‌بینند خیلی چیزها تغییر کرده است.حقیقتی که همه زائران دور و نزدیک حضرت رضا (علیه‌السلام) هم به آن معتقدند، این است که حرم از بعد از انقلاب به این طرف، چیز دیگری شده است؛ باشکوه‌تر و وسیع‌تر. افزایش تصاعدی زائران، عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواق‌‌ها، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران و …، آستان قدس رضوی را وا داشت به راه‌‌هایی فکر کند که ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی زیارتی و خدماتی، بهترین و آرام‌ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران فراهم شود.

داخل حرم امام رضا – مشهد

ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳*۴ متر و ارتفاع حدود ۲ متر است. این ضریح مربوط به عهد قاجاریه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۳۸ ه. ق روی ضریح نگین نشان در حرم جای گرفت. این ضریح مزین به طوق و گوی طلای جواهر نشان است و در طرف پایین پا، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود اما پس از مدتی به علت پوسیدگی پایه‌ها و تزلزلی که در ارکان آن به وجود آمده بود، در سال ۱۳۳۸ ه. ش برچیده شد و به موزه انتقال یافت و به جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد.

زیربنای اماکن در طول ۱۲ قرن، حدود ۱۲ هکتار بود، در صورتی که از سال ۱۳۵۷ تاکنون به ۹۰ هکتار رسیده است. احداث بناهای سرپوشیده و فضاهای باز جدید، همراه با توسعه و ترمیم بناهای گذشته، از رویکردهای اصلی این ساخت و سازها بوده، ضمن این‌ که آستان قدس رضوی در این سال‌‌ها از توسعه فضاهای فرهنگی هم غافل نمانده است. با احتساب تلاش‌‌های اخیر، از آغاز پیدایش حرم تاکنون، ۲۶ بنای سرپوشیده به نام رواق، ۹ فضای باز به نام صحن و ۴ مدخل ورودی به نام بست در اطراف بارگاه شریف رضوی ساخته شده است.

ضریح حرم امام رضا – مشهد

ساخت ضریح فعلی در سال ۱۳۷۲ ه.ش به امر تولیت آستان قدس رضوی با طرحی از استاد فرشچیان آغاز شد. ساختار این اثر با ترکیبی از آهن، فولاد، چوب گردو، پوشش طلا و نقره و آراستگی‌های منحصر به فرد در نهایت استحکام به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۷۳/۳ و ۷۸/۴ با بلندی چهار متر در مدت هفت سال پایان یافت. ضریح مطهر جدید حدود ۱۲ تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقره‎ای و طلایی آن و اتصال روکش‎های بدون پیچ یکی از ویژگی‎های این ضریح است. طول ضریح ۷۸/۴ و عرض آن ۳۷/۳ و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پایه ۹۶/۳ متر می‎باشد.